ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Αθήνα, Ιερουσαλήμ και τραγικότητα

Κινείσαι ανάμεσα σε δυο νοοτροπίες, θες δεν θες.
Αυτές λέγονται «Αθήνα» και «Ιερουσαλήμ».
Συμβολίζουν την αντίθεση ανάμεσα σε δυο κοσμοθεωρίες:
– Της ιερής Ιερουσαλήμ: βεβαιότητα, πίστη, αυθεντία, έναν στιβαρό Οδηγό.
– Και της φιλοσοφικής Αθήνας: απορία, συγκρίσεις, αναζήτηση νοήματος.

Επί αιώνες ήταν οι αντικρυστοί φάροι της ανθρώπινης ψυχής.
Και σταδιακά, από τη πολυχρησία,
τους εκτρέψαν οι φύλακες και υπηρέτες τους
και τους εκφυλίσαν σε τέτοιο βαθμό
που τώρα πια παράγουν το τραγικό αντίθετο της αρχικής τους πρόθεσης.

Εδώ θα διαβάσεις την εξέλιξη σε 9 σαφείς σταθμούς:
4c10. Πώς γεννήθηκε αυτό το δίπολο;
Η Ιερουσαλήμ δεν έχει αναγκη την Αθήνα
4c20. Δυο ασυμβίβαστοι κόσμοι
Η αφήγηση ‘Αθήνα’ βλέπει τα μεγάλα πάθη
4c30. Μπορούν να συνυπάρχουν στο ίδιο πρόσωπο;
Αυτοί οι δύο κόσμοι είναι εντελώς ασύμπτωτοι;
4c40. Η διάσπαση του πόλου «Αθήνα»
Το σιδερένιο χέρι στο βελούδινο γάντι
4c50. Ο θρίαμβος τού «Ιερουσαλήμ» στη νέα του μορφή
…δεν αμφιβάλλουν για την ορθοδοξία τους
4c60. Η τραγικότης τού «Αθήνα»
…δεν σταματά να γεννά ευγενείς μορφές
4c70. Η άβολη συνείδηση της τραγικότητας
Έτσι έχουμε τρία πανάρχαια ρεύματα
4c80. Ψυχική απόσταση και ψυχική συγγένεια
Σε κάτι συμφωνούμε: δεν είμαστε όλοι αδέλφια
4c90. Μια παράδοξη και ευεργετική ασυμφωνία
Το χάσμα είναι προπαντός ψυχικό

4c10. Πώς γεννήθηκε αυτό το δίπολο;

Το δίπολο Αθήνα/Ιερουσαλήμ το πρωτοδιατύπωσε τον 3ο μ.Χ. αιώνα ο Τερτυλλιανός (χριστιανός θεολόγος και ιεροκήρυκας) όταν έθεσε το εξής ερώτημα: «Μα ποιά σχέση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στην Αθήνα και την Ιερουσαλήμ;» Και εξήγησε: «Πώς να ταιριάξουν η Ακαδημία (εννοεί τους Έλληνες φιλόσοφους) και η Εκκλησία; Οι αιρετικοί με τους χριστιανούς; Μαζί μας είναι ο Χριστός, δεν έχουμε άλλες απορίες. Έχουμε την πίστη μας, δεν επιθυμούμε άλλη γνώση.»
Ο Τερτυλλιανός αναφέρεται σε εκείνους που τους επηρεάζει η «Ακαδημία» δηλαδή οι φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας. Και που συνεπώς «αναζητούν συνεχώς δίχως ποτέ να βρίσκουν, άρα αμφισβητούν τον «κανόνα της πίστεως» στον οποίο πιστεύουν ακράδαντα οι γνήσιοι Χριστιανοί.» Η Ιερουσαλήμ δεν έχει ανάγκη την Αθήνα διότι την περιέχει και την υπερβαίνει. Δεν έχει νόημα ο άνθρωπος να φιλοσοφεί. Είναι μια φυγή. Τού αρκεί να δεχτεί την αυθεντία της Ιεράς Γραφής.
Και μετά τον Τερτυλλιανό, κάτι ανάλογο δίδαξε ο Προφήτης του Ισλάμ.
Αιώνες αργότερα, ο προτεστάντης Καλβίνος θα προσθέσει:
η αυτογνωσία εξαρτάται από την πίστη στο Θεό.
Και η πίστη στο Θεό εξαρτάται από την αυτογνωσία.
Αποτελούν δηλαδή έναν κλειστό κύκλο όπου δεν χωρά άλλη γνώση.

4c20. Δυο ασυμβίβαστοι κόσμοι

Δύο είδη χρόνου
Ο τόπος Ιερουσαλήμ υπόσχεται πως η Ιστορία κάποια ώρα θα τελειώσει. Με τελικό σταθμό την Κρίση – ποιοι θα πάμε στον Παράδεισο και ποιοι στην Κόλαση. Η Ιστορία είναι ένα βέλος που κινείται σταθερά προς ένα στόχο: να μεταφέρει την ανθρωπότητα στο προκαθορισμένο τέρμα της.
Στον τόπο Αθήνα ο χρόνος είναι κύκλος, όχι βέλος. Η Ιστορία είναι επανάληψη – ξαναφέρνει τα ίδια καλά και κακά, δεν είναι συμφωνία του Βάγκνερ που κορυφώνεται δραματικά αλλά οι τέσσερεις εποχές του Βιβάλντι. Βέλος είναι μόνο η ζωή του ανθρώπου, με τέρμα του στον Άδη και μοναδική πηγή χαράς η ζωή του στη γη.

Δύο ειδη σοφίας
Στον τόπο Ιερουσαλήμ θεμέλιο της σοφίας είναι ο φόβος του Θεού,
η Αποκάλυψη, οι Εντολές, το δέος, η πίστη και προπαντός η υπακοή.
Στον τόπο Αθήνα είναι η απορία, η σύγκριση, η αμφισβήτηση,
οι γνώμες που υποστηρίζονται με επιχειρήματα.

Δύο είδη αλήθειας
Στον τόπο Ιερουσαλήμ, την αλήθεια σού την παραδίδει ο Θεός. Δεν την ανακαλύπτεις, είναι φώτιση. Σκοπός αυτής της Αλήθειας δεν είναι να κατανοήσεις τον κόσμο αλλά να τον κάνεις καλύτερο. Κάτι ανάλογο είπε αργότερα ο Μαρξ καθώς, με το «προλετάριοι τού κόσμου ενωθείτε!», προφήτευε τη δική του Ιερουσαλήμ.
Στον τόπο Αθήνα την αλήθεια την ανακαλύπτεις με την αναζήτηση,
ξέροντας ότι μπορεί να σφάλλεις.
Στον τόπο Ιερουσαλήμ σού την παραδίδουν έτοιμη οι Αυθεντίες,
ακέραιη και αδιαμφισβήτητη.

Τι γίνεται από εδω και πέρα;
Η αφήγηση Ιερουσαλήμ κάνει προβλέψεις για την πορεία του κόσμου,
έχει στόχο και πρόγραμμα, απαντήσεις για το κάθε τι,
στηρίζει την ιδέα της προόδου προς έναν υψηλό σκοπό.
Είναι το εύφορο έδαφος για μονομανία και αυταπάτη.

Η αφήγηση Αθήνα βλέπει πως τα μεγάλα πάθη
– για εξουσία, διάκριση, φυγή και αυταπάτη –
θα συνεχίσουν να κυριαρχούν απτόητα και μάλιστα ενισχυμένα
από τις βολικές αφηγήσεις του τόπου Ιερουσαλήμ.

Μήπως είναι ένα άλλου είδους χάσμα,
φτιαγμένο από ψυχική απόσταση και αποξένωση,
που υπάρχει σε όλους τους πολιτισμούς
διότι τους διασχίζει όχι κάθετα αλλά διαγώνια;
Και που στον κάθε πολιτισμό,
ακόμα και τον κινέζικο και τον ισλαμικό,
συνασπίζει τους «Ιεροσολυμίτες» τους
κατά των δικών τους «Αθηναίων»;

4c30. Μπορούν να συνυπάρχουν στο ίδιο πρόσωπο;

Αυτοί οι δυο κόσμοι, είναι εντελώς ασύμπτωτοι;
Ίσως δεν συμφιλιώνονται
αλλά μήπως συνυπάρχουν ακόμα και στον ίδιο άνθρωπο;
Ανοιχτό και διαλλακτικό πρόσωπο στο ένα θέμα,
και στο άλλο θέμα δογματικό κι απόλυτο.

4c40. Η διάσπαση του πόλου «Αθήνα

Την τωρινή ταμπέλα «Αθήνα» διεκδικούν

– η νέα ιδεολογία τής Απόδοσης
– το ξεζούμισμα τής φύσης και των ανθρώπων
που ανατρέπει την Ισορροπία
– η κατάχρηση της Επιστήμης από φανατικούς
που μ’Αυτήν θα λύσουν όλα τα προβλήματα
– η εξάρτηση από τους Αλγορίθμους απρόσωπων μαστόρων
που δεν φέρουν την ευθύνη των καρπών τους
– το σιδερένιο χέρι στο βελούδινο γάντι.

Και τι μας αφήνει άθικτο;

κάποιες νησίδες που δείχνουν
τι θα μπορούσε να είναι το «Αθήνα» σήμερα:
η ανάγκη για ανθρωπιά, το μέτρον,
η αλληλεγγύη και τα όρια.
Που όμως όλες τους είναι ευάλωτες,
διότι αποτελούν επωφελείς προσόψεις
για επιτήδειους και αρχομανείς.

Μαζί τους μένει άθικτη και η υπεροχή τού πόλου «Ιερουσαλήμ»

– θρησκευτικού και κοσμικού
– ως νόημα και ως γροθιά –
– στην καρδιά τού τώρα και τού αύριο.

4c50. Ο Θρίαμβος τού «Ιερουσαλήμ» στη νέα του μορφή

Σήμερα τη θέση τού Τερτυλλιανού,
«έχουμε την πίστη μας, δεν επιθυμούμε άλλη γνώση»,
την εκφράζουν τα κυρίαρχα σχήματα πολιτισμού
που δεν αμφιβάλλουν για την ορθοδοξία τους:

Η φιλόδοξη γιγάντια Κίνα όπου Μία είναι η Αυθεντία,
η καθολική συμμόρφωση που ζητά το μαχητικό Ισλάμ,
οι απαιτητικές Αγορές που λυγίζουν τα κράτη,
η οικονομική Απόδοση που κουρελιάζει τον πλανήτη
και μάς διαχωρίζει σε χρήσιμους και περιττούς.

Και τι απέγιναν οι θρησκευτικοί κληρονόμοι του πόλου «Ιερουσαλήμ»;

Διασπάστηκαν σε ασυμβίβαστες Εκκλησίες,
με νησίδες ανθρωπιάς όπου ο Χριστός θα ένιωθε ανάμεσα σε φίλους,
και με άπληστες Ιεραρχίες ως κήρυκες τής ταπεινότητας.

Γίναν σαν τον Μέγα Ιεροεξεταστή του Ντοστογιέφσκι
που ζητά υποταγή και προσφέρει σκοπό και νόημα ζωής,
την τάξη και τη σιγουριά που πολλοί τη χρειάζονται
και ένα είδος παρηγοριάς απέναντι στον πόνο τους.


Διότι ως πρόθεση, το «Ιερουσαλήμ», στη χριστιανική του μορφή,
ήταν το πιο ευγενές κι ανέφικτο σχέδιο
που προτάθηκε ποτέ στον κόσμο.
Ίσως γι αυτό και το πιο πρόσφορο για πλαστογράφηση.

4c60. Η τραγικότης τού «Αθήνα»

Τραγικό δεν είναι όταν ένας κακός καταστρέφει επίτηδες έναν αθώο.
Τραγικό είναι όταν ένας αθώος, άθελά του, καταστρέφει άλλον αθώο.

Τραγικό δεν είναι Το αφήγημα «Ιερουσαλήμ»
όταν σε πείθει να υπακούς για να σωθείς.
Το «Αθήνα» είναι τραγικό όταν δείχνει πως μια καλή πρόθεση
μπορεί να φέρνει κακές συνέπειες.

Τραγικό είναι να υπερεκτιμά ο Χριστός την ανθρώπινη φύση,
και να έχει δίκιο ο Μέγας Ιεροεξεταστής τού Ντοστογιέφσκι.

Τραγικό είναι όταν συμπλέουν οι χειρότερες πλευρές
τού «Αθήνα» και τού «Ιερουσαλήμ».

.
Και πώς απαντάς στην τραγικότητα;
Αν έχει κάποια αξία η ανθρωπότητα,
είναι διότι δεν σταματά να γεννά ευγενείς μορφές
σε ανθρώπους κοινότοπους και σφαλερούς.
Δεν είναι το «ανώτερο πνεύμα» των νοηματοδοτων
αλλά οι πράξεις τού καθημερινού ανθρώπου
που δεν ξέρει καν πως είναι πράξεις αρετής.

Ρωτάς: αυτή η τραγική αντίληψη, μας αφήνει περιθώρια για ευτυχία;
Μα φυσικά, περισσότερα από το Λαμπρό Μέλλον.

Διότι δεν υπερεκτιμά την ανθρώπινη φύση,
αποφεύγει τις αυταπάτες και ηρεμεί τις προσδοκίες.

4c70. Η άβολη συνείδηση τής τραγικότητας

Τι δεν είναι η τραγικότητα
Φυσικά δεν είναι η αισιοδοξία. Ούτε οι εκτροχιασμοί της όπως λ.χ. ο εφησυχασμός και η ακρισία. Αλλά ούτε είναι η απαισιοδοξία, όπου βλέπεις τους κινδύνους και λαβαίνεις μέτρα.
Δεν είναι κατάπτωση δίχως σωτηρία, ή μετάνοια χωρίς λύτρωση. Δεν είναι το δράμα.
Δεν είναι ο κυνισμός, όπου σηκώνεις τους ώμους μπροστά στις εκτροπές, όπως κάνει και ο μοιραλάτρης.
Μοιάζει, αλλά είναι κάτι πιο απρόβλεπτο από τον κύκλο τής Ύβρις και τής Νέμεσης.
Μοιάζει, αλλά είναι κάτι παραπάνω από την ειρωνεία τής τύχης.

Έτσι έχουμε τρία πανάρχαια ρεύματα

Το ρεύμα τής τραγικής αντίληψης. Μειοψηφικό, που δεν ζητά να πείσει. Ξέρει πως η ζωή είναι αυτή που ζεις και το νόημα που θ’αφήσεις φεύγοντας. Βλέπει πως η τάξη στον κόσμο είναι πρόσκαιρη και αναστρέψιμη. Με βαθιά αντίληψη της ψυχολογίας και της ιστορίας, ξέρει πως η ανθρωπότητα δεν μπορεί να φτιάξει έναν καλύτερο κόσμο.

Πιο ισχυρό το ρεύμα τού ιδεαλισμού και τής μεταφυσικής. Από τον Πλάτωνα έως λ.χ. τον Ντίπακ Τσόπρα. Τρέφουν την άγνοια με αυθεντίες, την αυταπάτη με βεβαιότητες και στηρίζουν τους νοηματοδότες που τα ξέρουν όλα.

Και το πιο σύγχρονο, που δεσπόζει σήμερα, του ορθολογισμού και της επιστήμης. Από τον Αρχιμήδη μέχρι τον Μάρξ. Που υπόσχονται μια συνεχή πρόοδο προς έναν καλύτερο κόσμο με καλύτερους ανθρώπους.

4c80. Ψυχική απόσταση και ψυχική συγγένεια

Το προηγούμενο κεφάλαιο «Αθήνα και Ιερουσαλήμ»
δείχνει ένα ισχυρό δίπολο που διασχίζει τους ανθρώπους.
Και σχηματίζει, στον κάθε πόλο,
ομάδες με όμοιες αντιλήψεις
και εχθρικές μεταξύ τους.

Ναι, όλοι έχουμε την ίδια κοινή μοίρα.
Όχι, δεν έχουμε όλοι την ίδια μοίρα.
Αλλά σε κάτι συμφωνούμε: δεν είμαστε όλοι αδέλφια.

Εσωτερικές πολώσεις στο κάθε πολιτισμό

Άνθρωποι «Δυτικοί» που δύσκολα τους ξεχωρίζεις στην όψη:
με την ίδια νοημοσύνη, την ίδια παιδεία, το ίδιο εισόδημα,
την ίδια κοινωνική τάξη και προπαντός τα ίδια συμφέροντα.
Και ωστόσο…
μπορούν να ζουν σε διαφορετικούς κόσμους
– ηθικούς, ψυχολογικούς και πολιτικούς –
διότι τους χωρίζουν κι άλλες πολικότητες
ίσως και ιδιοσυγκρασίες.

Καποδίστριας και Μαυρομιχάλης
Στην Ελλάδα, παραδοσιακά κυριαρχούν δυό συμπεριφορές που μπορούμε να τις δούμε σαν δύο αντίθετους πόλους. Περιγράφουμε αυτές τις συμπεριφορές με ζεύγη νοημάτων:

κοινωνία/φυλή, ικανότητα/αφοσίωση, νόμοι/σχέσεις, κατανόηση/συμπόνοια, Σύνταγμα/Ομόνοια, λογική/συναίσθημα, επιχείρημα/πίστη, τεχνοκράτης/λαϊκιστής, πολίτης/οπαδός, πρόοδος/αντίδραση, Κοραής/Μακρυγιάννης, Δεληγιάννης/Τρικούπης.

Προτιμώ την μοιραία αντίθεση Καποδίστρια – Μαυρομιχάλη. Του κυβερνήτη από την περιφέρεια του Ελληνισμού και του τοπάρχη από την καρδιά της παλίας Ελλάδας. Οι δυό αυτές τάσεις, Καποδίστρια και Μαυρομιχάλη, ζητούν να ικανοποιούν τις ίδιες ανάγκες της χώρας, συνυπάρχουν στα μεγάλα κόμματα.

Αλλά πριν γίνουν πόλοι πολιτικής συμπεριφοράς, ήταν -και παραμένουν- πόλοι ατομικής συμπεριφοράς. Ως αστυνομικός θα προστατέψω τον φίλο ή θα εκτελέσω το ένταλμα; Ως απεργός θα κατεβάσω τους διακόπτες ή θα σεβαστώ το σύνολο; Ως μέλος επιτροπής θα πουλήσω την ψήφο μου ή θα πω «άστο καλύτερα»;

4c90. Μια παράδοξη και ευεργετική ασυμφωνία

Οι κορεσμένοι και οι περιττοί
Το πιο επικίνδυνο απ’όλα τα χάσματα
δεν είναι η τεράστια διαφορά στο εισόδημα, πάντα υπήρχε.
Είναι η αντίληψη του κορεσμένου πως όλο και περισσότεροι άνθρωποι
είναι κάποιο πράμα ξένο, άχρηστο και περιττό.

Το χάσμα είναι προπαντός ψυχικό.
Οι συγκρούσεις που έρχονται θα είναι σε άλλη κλίμακα.
Μυριάδες εκτοπισμένοι σε τοπία κατεστραμμένα,
όπλα μαζικής εξόντωσης στα χέρια ζηλωτών.
Πρωταγωνιστές οι δημαγωγοί του κάθε στρατοπέδου
με φλογερές θρησκείες και άτεγκτους θεούς.
……………………………………………………………………………