όψεις και απόψεις στις Σπέτσες

1a. Οι συνθήκες της ζωής σου

Εδώ είσαι στην 1η από τις 3 ενότητες του δοκιμίου «Τέχνες του βίου».
Οι άλλες δυο ενότητές του είναι:
1b– Οι αρένες σου (οι τόποι) και
1c – Τα εφόδια σου (οι τρόποι)

Ακολουθούν τα 4 κεφάλαια της 1ης ενότητας: 
1a10. Οι συνθήκες της ζωής σου
1a20. Ο ρόλος των «θέλω» σου
1a30. Τα σκέρτσα της τύχης 
1a40. Όταν τίποτε δεν είναι σίγουρο

1a10. Οι συνθήκες της ζωής σου

Είναι οι εσωτερικές συνθήκες, αυτά που σε ορίζουν,
η φάτσα σου, τα λεφτά σου, το πώς ακούς και πώς μιλάς.
Το πού γεννήθηκες (γεωγραφία), το πώς μεγάλωσες (σχέσεις),
με ποιά ιδιοσυγκρασία (ψυχισμός) και ποιές εμπειρίες (αγωγή ζωής),
ή ακόμα τι προτιμάς και τι αντιπαθείς (ροπές).

Είναι οι εξωτερικές συνθήκες, η δύναμη τών πραγμάτων:
Τα πανάρχαια: σεισμός, καταποντισμός, λοιμός, λιμός και πόλεμος.
Τα νεότερα: πληθωρισμός, ανεργία, κλιματική αλλαγή.
Τα άγρια: οι γενιές του Διχασμού, των πολέμων, της Κατοχής
που ζήσαν τo βίαιο θάνατο, την κτηνωδία, την τρομοκρατία.

Οι άλλες εξωτερικές συνθήκες είναι η δύναμη τών άλλων:
Το κράτος, οι θεσμοί και οι επιστάτες τους.
Οι εργοδότες και συνάδελφοι, οι νοηματοδότες και καθοδηγητές.
Και απέναντί τους, οι τέχνες σου: υποταγή, αποδοχή, συνεργασία, γλείψιμο.
Εξέγερση, αντίσταση, απάθεια. Φυγή, αυταπάτη κι όνειρο.

Μεγαλώνεις σ’ένα πλαίσιο αντιπαλότητας.
Καθώς κυνηγάς τα δικά σου «θέλω»,
γρήγορα μαθαίνεις πως δεν μπορείς όλα να τα ικανοποιείς.
Συχνά σου επιβάλλουν οι άλλοι τα δικά τους.

Αυτά τα «θέλω» που κάτι ζητούν και κάτι αποφεύγουν, είναι το μεγάλο βουητό του κόσμου. Υπάρχω σημαίνει θέλω: επιθυμώ, φιλοδοξώ, αϊ σιχτίρ· ονειρεύομαι, μ’αρέσεις, κοίτα με· χρειάζομαι, φοβάμαι. Τα θέλω που κινούν τον κόσμο: δώσ’μου, παίρνω, πάρε· έλα, φύγε, ζήσε, ψόφα· εξηγώ, παρακαλώ, ικετεύω· εκβιάζω, αρπάζω, τυραννώ, αρνούμαι.

Τόσο πολλά που δεν χωρούν όλα μαζί στον ίδιο τόπο.
Κι εσύ, πώς κινείσαι εκεί μέσα; Τα ζητούμενα είναι συνήθως δύο:
ή να κερδίζεις ή, αν χάνεις, να’ναι με τη λιγότερη ζημιά.
Να ελέγχεις ό,τι μπορείς, και στα άλλα να φυλάγεσαι.
Διότι παίζεται και το συμφέρον και μαζί το πρόσωπό σου.
Ώστε να εξουσιάζεις το αποτέλεσμα, όποιο κι αν προκύψει.
Ωραία ακούγεται και σπάνια πετυχαίνει.

1a20. Ο ρόλος των «θέλω» σου

Ο σπόρος θέλει να γίνει ντομάτα ή πεύκο,
η χελώνα να διασχίσει το πέλαγος ως εκεί που ξεκίνησε
ως βρέφος,
η νύμφη να βγει στο φως και να γίνει τζιτζίκι.
Άλλο πράγμα δεν επιθυμούν.
Ως εκεί φτάνει το θέλω τους.
Αλλιώς είναι στον άνθρωπο. Εδώ το θέλω, από μόνο του,
δεν ξέρει πού να σταματήσει· δεν θέλει να σταματήσει.
Αν αποκτάς δύναμη, πλούτο ή αναγνώριση,
σπάνια θα νιώσεις ότι χόρτασες.
Αυτή είναι η φύση του ανθρώπου.
Σε σταματά μόνο το αντίθετο θέλω, αν είναι πιο δυνατό.
Αυτή είναι η φύση της κοινωνίας…

Παντού το δικό σου «θέλω» συναντά των άλλων τα «θέλω».
Είναι σύγκρουση και συνεργασία, πειθώ και τέχνασμα,
συνύπαρξη και εξόντωση.

Τα θέλω φτιάχνουν το μεγάλο κουβάρι της ζωής.
Κοίτα τριγύρω πού το χάραξαν οι άλλοι:
σε πόλεις και μνήμες, στα ονόματα των δρόμων,
σε τραγούδια και αγάλματα.
Κανείς δεν σε ρώτησε, τα βρίσκεις έτοιμα.
Ζεις στο κουβάρι που άλλοι το ζυμώσαν,
τόσο ανακατεμένο που κανείς δεν το βλέπει ολόκληρο
παρά μόνο μεθυσμένος.

Τα τρία μεγάλα «θέλω»
Η εμπειρία και οι λογοτέχνες δείχνουν πως υπάρχουν τρία μεγάλα «θέλω»: της καρδιάς (λ.χ. το πάθος, το συναίσθημα), της κοιλιάς (λ.χ. η πείνα, η επιβίωση) και του νου (λ.χ. η απορία, η ανάγκη για απαντήσεις).

Γιατί βάζω το «θέλω» της καρδιάς πριν από κείνο της κοιλιάς; Διότι η συναισθηματική πείνα – για στοργή λ.χ. ή για δικαιοσύνη – πονά χειρότερα από τη φυσική πείνα. Πιο εύκολα πεθαίνεις από στεναχώρια παρά από ασιτία.

Το ελάχιστο που ζητάς:
Ένα πιάτο φαί και στέγη.
Να εργαστείς, να φτιάξεις οικογένεια,
να μεγαλώσεις τα παιδιά σου.
Αυτά είναι τα πιο στοιχειώδη «θέλω».
Τα θεμέλια μιάς κανονικότητας.

Τι δείχνουν τα τάµατα στην εκκλησία;
Κάποια κανονικότητα ή το αντίθετο,
τι δείχνουν τα τάµατα στην εκκλησία;
Το σπίτι που κινδύνεψε, τα µάτια που αρρώστησαν,
φθισικά παιδιά, ρημαγμένες καρδιές,
φωτιές, σεισµούς, ναυάγια.
Μια λιτανεία πόνων που άλλοτε τη λέγαμε στον Άγιο,
σήµερα στο γιατρό και στην κοινωνία.

1a30. Τα σκέρτσα της τύχης

Το 1907, ένας ενθουσιώδης 18χρονος ζωγράφος που πουλούσε τις ακουαρέλες του με τοπία της Βιέννης, ζήτησε να σπουδάσει στην Ακαδημία Καλών Τεχνών και αυτή τον απέρριψε. Ξαναπροσπάθησε τον επόμενο χρόνο και πάλι απορρίφθηκε.

Τι δρόμο θα είχε πάρει η ιστορία εάν τον είχαν δεχτεί;

Αυτό είναι το θέμα του μυθιστορήματος «Η άλλη εκδοχή» του Eric-Emmanuel Schmitt, για το πώς ματαιώθηκε το όνειρο του νεαρού Αδόλφου Χίτλερ, στρέφοντάς τον προς άλλους ορίζοντες. Διότι όλα παίζονται, όπως εξηγεί, όταν μια ισχυρή βούληση συναντά μιαν απροσδόκητη τύχη.

Στο μόλο δένει ένα μεγάλο ξύλινο σκάφος με στοιβαγμένα ποδήλατα στη κουβέρτα.  Πιάνουμε κουβέντα, «να μια ωραία δουλειά, πώς έγινε και κουβαλάς ποδηλάτες;»

Ο καπετάνιος εξηγεί: «Έτυχε. Στο καφενείο κάθισα πλάι σε κάτι ξένους, ολλανδούς παππούδες, φανατικοί ποδηλάτες. Μού δώσαν την ιδέα να τους πάω κάθε χρόνο από νησί σε νησί, να κάνουν ποδήλατο. Ο ένας σύλλογος το μαθαίνει από τον άλλο. Και τώρα έχω μια σταθερή δουλειά».
Τον ρώτησα αν νιώθει τυχερός. «Μα αν δεν είχα μάθει αγγλικά; Πιάνω κουβέντα, ρωτάω, σημειώνω, κρατώ επαφή. Θα ήμουν τυχερός αν δεν τα είχα κάνει;»

Γιατί η ελληνική γλώσσα χτίζει λέξεις με την «Τύχη»;
Η «επιτυχία» δείχνει τύχη περισσότερο από προσπάθεια,
ενώ το αντίστοιχο αγγλογαλλικό «success«
έχει τη ρίζα του στην ακολουθία και τη μέθοδο.
Η «αποτυχία» ως λέξη δεν περιέχει σφάλμα ή φταίξιμο,
ενώ το αντίστοιχο «failure» δηλώνει κάτι ελαττωματικό.
Δεν είσαι μοιρολάτρης, αλλά ξέρεις ότι σπάνια ελέγχεις το αποτέλεσμα. 

Υπάρχουν καταστάσεις που σε ξεπερνούν.
Ο θρήσκος τις αποδίδει στον Θεό, κι ο μη θρήσκος στην τύχη.
Γλύτωσες από ατύχημα; Είχες Άγιο. Συνέβη ένα καλό; Δόξα τω Θεώ.
Αναμένεις μιάν έκβαση; Έχει ο Θεός. Θα γίνει κάτι; Θεού θέλοντος.
Σού εύχονται «καλή τύχη»; Απαντάς «πρώτα ο Θεός».
Εκφράσεις που χρησιμοποιεί ακόμα κι ένας άθεος.

Να πώς κυκλοφορεί η θεά Τύχη και στα νοσοκομεία
Στην Αμερική, αν σε αναλάβει γυναίκα γιατρός όταν εισαχθείς, έχεις καλύτερες πιθανότητες επιβίωσης παρά αν σε αναλάβει άντρας γιατρός. Κάτι τόσο απίθανο, γιατί συμβαίνει άραγε; Τη σχετική μελέτη δημοσιεύει η επιθεώρηση Jama Internal Medicine (Φεβρ.2017) με τίτλο «To determine whether mortality and readmission rates differ between patients treated by male or female physicians»:  https://jamanetwork.com/journals/jamainternalmedicine/fullarticle/2593255

1a40. Όταν τίποτε δεν είναι σίγουρο

Συνέβη κάτι απρόοπτο. Εμφανίστηκε μια έκτακτη ανάγκη.
Αυτό δεν εξαρτάται από μένα, ρώτα τον τάδε.
Βεβαίως, αλλά με νέους όρους. Άλλαξε η συγκυρία.
Μμμμ, είναι κι αυτό ένα ενδεχόμενο. Δεν βρίσκουμε τον συναρμόδιο.
Δεν υπολόγισε τις συνέπειες. Ακόμα δεν υπογράφηκε.

Η επισφάλεια παράγει αταξία
Όταν ο άλλος είναι επισφαλής κι αβέβαιος
τότε η παράλογη αντίδραση είναι μούδιασμα κι απελπισία,
ενώ μια λογική αντίδραση είναι η η φυγή – αλλά πώς;

Γι’αυτό, μη βιάζεσαι να κρίνεις.
Ίσως στον άλλον η υποκρισία να είναι η ομπρέλα του,
η αυταπάτη μιά ασπίδα και το ψέμα καταφύγιο.

Η επισφάλεια παράγει αρετές και ηθική
Όταν η ανασφάλεια δεσπόζει στην πραγματικότητα,
είναι δύσκολο να ζεις σα να μη συμβαίνει τίποτε.

Όταν όλα παίζονται, θες δεν θες ασκείσαι
στην προσποίηση, την ετοιμότητα, την απόκρυψη.
την εγρήγορση, την αμφιβολία, την καχυποψία.
Να είσαι προετοιμασμένος για κάθε ενδεχόμενο.

Άλλες αρετές για όταν ζεις με σιγουριά και βεβαιότητα
και άλλες όταν κολυμπάς μεσ’την αστάθεια.

Ποιοί αποτελούν το δικό σου «εμείς είμαστε»;
Δεν είμαστε «μια» κοινωνία – αυτό είναι σχήμα λόγου.
Το «είμαστε» το αποτελούν οι επιμέρους κοινωνίες
με τα δικά τους επιμέρους «ανήκω» και «θέλω».
Παρατάξεις που απαιτούν την προτίμησή σου:
οι παλιοί και οι καινούργιοι, ο σταυρός και η σελήνη,
το κόκκινο και το μπλέ, το νόμιμο και το δίκαιο.

Γι’αυτό κακώς ξεχνάς τι βλέπαν ο παππούς και ο προπάππους:
οπλισμένους που δέρναν και πυροβολούσαν, εκδικητικούς που σφάζαν,
κι ο µόνος νόµος ήταν το «θέλω» του πιο δυνατού.

Οι σφαγείς ανάμεσά μας
Νέοι σφαγείς κυκλοφορούν και σήμερα ανάμεσά µας.
Νταήδες, τσαντάκηδες, χούλιγκαν στα γήπεδα,
νάτοι στην κάθε παράταξη, ξεφυσάνε που κάτι τους συγκρατεί,
κάποιοι θεσµοί, κάποιες αναστολές, κάποιοι υπολογισμοί.

Μα πολλά δεν τα βλέπεις,
είτε γιατί δεν θέλεις, είτε
σα να ειρηνεύσαμε για πάντα.

Τώρα έχεις δύο επιλογές:
α) Προχωράς στo επόμενo:
<<Στις αρένες θες δε θες>>
β) Επιστρέφεις από εκεί που ήρθες:
<<Τέχνες του βίου>>